I ngleic leis an ghramadach: an t-ainm briathartha
Cé go bhfuil siad cosúil le chéile ó thaobh na bhfocal de, tá dhá riail éagsúla i gceist sna samplaí seo thíos:
Ba ghnách liom siúl sna cnoic seo.
Ba ghnách liom na cnoic seo a shiúl.
Is é an míniú gramadaí ná go bhfuil cuspóir sa dara sampla. Is iad ‘na cnoic seo’ a bhí le siúl – sin é an gníomh a bhí le cur i gcrích. Nuair a bhíonn cuspóir san abairt, bíonn an leagan amach seo uirthi de ghnáth: cuspóir + a gairid + ainm briathartha (agus é a bheith séimhithe, má thig sin a dhéanamh).
| cuspóir | a gairid | ainm briathartha | |
| Ní cuimhin liom | Gráinne | a | fheiceáil ann. |
| An dtiocfadh leat | d’uimhir ghutháin | a | chur chugam arís? |
| Is furast’ | locht | a | fháil ar dhaoine eile. |
| Is trua liom | í | a | bheith tinn. |
Tig athrú ar an leagan amach sin má thig réamhfhocal idir an t-ainm briathartha agus an cuspóir. Amharc ar an dá shampla seo:
Shush! I’m trying to write a song.
Fuist! Tá mé ag iarraidh amhrán a chumadh.Shush! I’m trying to listen to the song.
Fuist! Tá mé ag iarraidh éisteacht leis an amhrán.
Sa dara habairt, tig an t-ainm briathartha roimh an chuspóir. Seo tuilleadh samplaí den struchtúr chéanna:
| ainm briathartha | réamhfhocal | cuspóir | |
| Nár cheart | cuidiú | le | daoine bochta? |
| Tá na páistí ag iarraidh | amharc | ar | an chluiche. |
| B’éigean domh | glacadh | leis an | tairiscint. |
| Ní thig liom | cuimhneamh | ar | ainm an aisteora. |
Sin an gnáthleagan amach a bhíonn ar abairtí a bhfuil cuspóir iontu, ach tá struchtúir agus roghanna eile ann. Amharcfaidh muid anois ar chuid acu.
Ag dul a rá amhráin
Cuir i gcás go gcaithfidh tú Gaeilge a chur ar an abairt seo: She’s going to sing a song. Ó tharla go bhfuil cuspóir (song) ag an ainm bhriathartha, thiocfadh leat é a rá mar seo:
Tá sí fá choinne amhrán a rá.
Bheadh sé sin ag teacht leis na samplaí a bhí againn go dtí seo.
Tá struchtúr eile ann atá iontach coitianta i nGaeilge Uladh agus a athraíonn ord na bhfocal san abairt:
Tá sí ag dul a rá amhráin.
Thig an struchtúr a léiriú mar seo:
| ag dul | ainm briathartha | cuspóir (sa tuiseal ghinideach) | |
| Nach bhfuil tú | ag dul | a cheannacht | tae domhsa fosta? |
| Tá mé | ag dul | a fhoghlaim | Spáinnise. |
| Tá an tiarna talaimh | ag dul | a ardú | an chíosa. |
| Bhí an seanduine | ag dul | a insint | scéil. |
Tabhair faoi deara fosta go mbíonn séimhiú i ndiaidh ‘ag dul’ is cuma cé acu atá cuspóir ag an ainm bhriathartha nó nach bhfuil:
Tá tú ag dul a thitim!
Ná habair go bhfuil sé ag dul a chur agus mé gan cóta orm!
Bí cúramach, mar sin, gan leithéidí ‘Tá mé ag dul Spáinnis a fhoghlaim’ nó ‘ag dul an cíos a ardú’ a rá. Ní mar sin a úsáidtear an struchtúr áirithe seo.
Ní maith liom do dhiúltú
Cuir i gcás go gcaithfidh tú Gaeilge a chur ar an abairt seo: I don’t like to turn you down. Ó tharla go bhfuil cuspóir (‘tú’) ag an ainm bhriathartha, thiocfadh é a rá ar an dóigh seo:
Ní maith liom tú a dhiúltú.
Tá bealach eile ann leis an rud chéanna a rá. In áit an fhorainm (‘tú’), baintear úsáid as an aidiacht shealbhach (‘do’). Is mar seo a bhíonn:
Ní maith liom do dhiúltú.
Seo tuilleadh samplaí den struchtúr chéanna:
Bhí an slua ag iarraidh a mharú. (…ag iarraidh é a mharú.)
Siúd Éire thall. Thig liom a feiceáil. (Thig liom í a fheiceáil.)
Rachaidh na scileanna seo in éag mura ndéantar a dteagasc. (…mura ndéantar iad a theagasc.)
Níl an struchtúr seo iontach coitianta sa ghnáthchaint, ach tiocfaidh tú air go minic agus tú ag léamh.